Ελλην Ελληνολάτρης: Η Τουρκία στη Σομαλία: Το αφρικανικό ρίσκο του Ερντογάν

Δευτέρα 18 Δεκεμβρίου 2017

Η Τουρκία στη Σομαλία: Το αφρικανικό ρίσκο του Ερντογάν

Γράφει ο Δημήτριος Κίτσος Ιστορικός

Τον Δεκέμβριο του 2017, οι ΗΠΑ αποφάσισαν την αναστολή της ενίσχυσης του σομαλικού στρατού σε καύσιμα και τρόφιμα λόγω εκτεταμένης διαφθοράς.

Για τον ίδιο λόγο, είχαν διακόψει λίγο νωρίτερα και την επιχορήγηση των μηνιαίων μισθών.

Στις 30 Σεπτεμβρίου, εγκαινιάστηκε στην πρωτεύουσα Μογκαντίσου η μεγαλύτερη τουρκική βάση εκτός χώρας με σκοπό την εκπαίδευση χιλιάδων Σομαλών στρατιωτών.

Επιφανειακά, ίσως να φαίνεται ότι Τουρκία και Σομαλία δεν μπορούν να έχουν κάποια ιδιαίτερη σχέση.

Ωστόσο, η κυβέρνηση Ερντογάν έχει δαπανήσει πολλές εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια τα τελευταία χρόνια στη Σομαλία, μια χώρα που συχνά παρουσιάζεται ως το κατ’ εξοχήν παράδειγμα «αποτυχημένου κράτους».

Τι επιδιώκει, λοιπόν, και τι μπορεί να καταφέρει η Τουρκία στη Σομαλία;

Τουρκία και Αφρική

Λίγα χρόνια μετά την άνοδό του στη εξουσία, ο Ερντογάν έστρεψε το ενδιαφέρον του στην Αφρική. Αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των διπλωματικών αποστολών. Χιλιάδες αφρικανοί φοιτητές παίρνουν πλέον υποτροφίες στην Τουρκία ή σπουδάζουν σε τουρκικά εκπαιδευτικά ιδρύματα στις χώρες τους. Πέρυσι, ο Ερντογάν επισκέφτηκε 10 αφρικανικά κράτη και ανακοίνωσε αναπτυξιακά έργα και επιχειρηματικές συνεργασίες.

Θα ήταν ίσως υπεραπλουστευτικό να αποδώσουμε τις κινήσεις αυτές αποκλειστικά στο μείγμα νέο-οθωμανικών και θρησκευτικών ιδεοληψιών που φαίνεται να τον διακατέχουν, καθώς υπάρχουν τα προφανή διπλωματικά και, κυρίως, οικονομικά συμφέροντα που δεν μπορούν να αγνοηθούν από το κατεστημένο της Άγκυρας.

Σε διπλωματικό επίπεδο, η Τουρκία – όπως κάθε χώρα άλλωστε – χρειάζεται φίλους και ψήφους σε διεθνείς οργανισμούς και γενικότερα την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη προβολή και υποστήριξη των θέσεών της.

Για παράδειγμα, η Τουρκία εκλέχτηκε μη μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για την περίοδο 2009-10 σαρώνοντας τις αφρικανικές ψήφους (50 από τις 53). Πολύ απλά, όσο περισσότεροι φίλοι στη διεθνή σκηνή, τόσο καλύτερα.

Στο οικονομικό επίπεδο, ενδεικτικά, από το 2003 ως το 2014 οι τουρκικές εξαγωγές προς την Αφρική σχεδόν εξαπλασιάστηκαν κι έφτασαν τα 13,7 δις δολάρια ενώ οι τουρκικές άμεσες επενδύσεις ξεπέρασαν τα 6 δις δολάρια. Βέβαια, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να ανταγωνιστεί η Τουρκία την κινεζική «εισβολή» στην Αφρική αλλά οπωσδήποτε θα ωφεληθούν αρκετά κάποιοι κλάδοι της τουρκικής οικονομίας από τα ανοίγματα του Ερντογάν.

Νέες αγορές, νέες ευκαιρίες.

Η αντίληψη που κυριαρχεί στην τουρκική ηγεσία εκφράζεται από τον Τούρκο πρώην πρεσβευτή στο Τσαντ ο οποίος δήλωσε ότι «εάν σκεφτείτε ποια χώρα θα έπρεπε να είναι παρούσα στην Αφρική, αυτή είναι η Τουρκία.

Η ανωμαλία συνέβη κατά τον 20^ο αιώνα που εμείς ήμασταν εν πολλοίς απόντες και διείσδυσαν οι Ευρωπαίοι».

Μερικές πληροφορίες για τη Σομαλία και τη σύγχρονη ιστορία της

Για την πλήρη κατανόηση του θέματος, θα ήταν χρήσιμη μια σύντομη ιστορική αναδρομή.

Η σημερινή Σομαλία δημιουργήθηκε το 1960 με τη συνένωση των πρώην αποικιών της ιταλικής και της βρετανικής Σομαλιλάνδης και κατέχει θέση στρατηγικής σημασίας στο λεγόμενο «Κέρας της Αφρικής», κατά μήκος μιας από τις σημαντικότερες ναυτιλιακές οδούς.

Σε έκταση είναι σχεδόν πενταπλάσια της Ελλάδας. Ο πληθυσμός υπολογίζεται στα 11 εκατομμύρια, με το ένα δέκατο να είναι πρόσφυγες σε γειτονικές χώρες. Επίσημη θρησκεία είναι το σουνιτικό Ισλάμ.

Το 1969 ανέβηκε με πραξικόπημα στην εξουσία ο στρατηγός Μοχάμεντ Σιάντ Μπαρέ και εγκαθίδρυσε σοσιαλιστικό καθεστώς. Μετά την ήττα του στον πόλεμο του 1977-8 με την επίσης σοσιαλιστική Αιθιοπία, ο Σιάντ Μπαρέ άλλαξε στρατόπεδο και άρχισε να λαμβάνει στρατιωτική και οικονομική βοήθεια από τις ΗΠΑ με αντάλλαγμα τη χρήση του λιμένα της Μπέρμπερα, στον κόλπο του Άντεν. Το 1988 ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος.

Η αυταρχική και εγκληματική διακυβέρνηση του Σιάντ Μπαρέ έληξε το 1991. Ακολούθησε το απόλυτο χάος, καθώς φυλές, φατρίες, συμμορίες – κι αργότερα και τζιχαντιστές – αλληλοσκοτώνονταν για ένα μερίδιο εξουσίας ενώ ο λαός λιμοκτονούσε.

Η επέμβαση του ΟΗΕ και των ΗΠΑ το 1992-5 για την διανομή και προστασία της ανθρωπιστικής βοήθειας ανακούφισε κάπως τον πληθυσμό. Σύντομα όμως, κυανόκρανοι και Αμερικανοί ενεπλάκησαν σε συγκρούσεις.

Οι λίγο μεγαλύτεροι σε ηλικία αναγνώστες ίσως θυμούνται τις τηλεοπτικές εικόνες με τα γυμνά πτώματα Αμερικανών στρατιωτών να σέρνονται στους χωματόδρομους του Μογκαντίσου ή θα έχουν δει την γνωστή ταινία «Black Hawk down».

Στο μεταξύ, η βορειοδυτική Σομαλία αποσχίστηκε, δημιουργώντας το κράτος της Σομαλιλάνδης, το οποίο δεν έχει μεν αναγνωριστεί διεθνώς αλλά εξακολουθεί να υφίσταται, να έχει συναλλαγές ή συμφωνίες με διάφορες χώρες και να είναι αρκετά σταθερό.

Επιπλέον, η βορειοανατολική Σομαλία πέτυχε την de facto αυτονομία της υπό την ονομασία Πουντλάνδη. Και εκεί, διατηρείται μια σχετική σταθερότητα.

Μετά από χρόνια άκαρπων ειρηνευτικών προσπαθειών και σφοδρών συγκρούσεων, επικράτησαν οι φανατικοί ισλαμιστές σε μεγάλο μέρος της κεντρικής και νότιας Σομαλίας, συμπεριλαμβανομένης της πρωτεύουσας Μογκαντίσου. Απωθήθηκαν σταδιακά από το 2007 και μετά, από στρατεύματα της Αιθιοπίας αρχικά και από μια ισχυρή πολυεθνική δύναμη (AMISOM) που έστειλε στη χώρα η Αφρικανική Ένωση.

Ωστόσο, ο ανταρτοπόλεμος και οι τρομοκρατικές επιθέσεις συνεχίζονται μέχρι σήμερα και η AMISOM έχει χάσει χιλιάδες άντρες τα δέκα τελευταία χρόνια. Κύριος αντίπαλος της διεθνώς αναγνωρισμένης αλλά αδύναμης σομαλικής κυβέρνησης είναι πλέον οι τζιχαντιστές της οργάνωσης Αλ Σαμπάμπ (η Νεολαία), θυγατρικής της Αλ Κάιντα, οι οποίοι ελέγχουν ακόμη αρκετά τμήματα της υπαίθρου. Περιστασιακά, οι ΗΠΑ εξαπολύουν επιθέσεις εναντίον τους με μη επανδρωμένα αεροσκάφη (drones).

Στην αρχή του 21^ου αιώνα εμφανίστηκε η πειρατεία στα ύδατα της Σομαλίας, φαινόμενο που σχεδόν εξαλείφθηκε τελικά με την αποστολή διεθνούς ναυτικής δύναμης στην οποία συμμετέχει και η Τουρκία. Μάλιστα, το 2012 και το 2017 είχε την διοίκησή της για ένα τρίμηνο.

Μέχρι πριν λίγα χρόνια, η Σομαλία ήταν ανάμεσα στις 10 φτωχότερες χώρες του κόσμου. Χάρη στην πολυποίκιλη διεθνή βοήθεια, η κατάσταση έχει βελτιωθεί αλλά παραμένει σχετικά εύθραυστη.

Τουρκία και Σομαλία

Οι σχέσεις Τουρκίας-Σομαλίας ανάγονται στον 16^ο αιώνα. Την εποχή της οθωμανικής αυτοκρατορίας, μέρος της Σομαλίας βρισκόταν κατά διαστήματα υπό κατοχή, τυπική επικυριαρχία ή οθωμανική επιρροή.

Ο στόλος του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς πολέμησε εκεί επί δεκαετίες εναντίον των Πορτογάλων, υποστηρίζοντας τα ντόπια μουσουλμανικά βασίλεια. Η περιοχή, όπως και όλη σχεδόν η Αφρική, πέρασε τελικά στον έλεγχο των ευρωπαίων αποικιοκρατών αλλά ο συνδετικός κρίκος του σουνιτικού Ισλάμ παρέμεινε αρκετά ισχυρός. Ας μη λησμονείται ότι οι Οθωμανοί σουλτάνοι κατείχαν μέχρι το 1924 και τον τίτλο του χαλίφη, ανώτατου θρησκευτικού ηγέτη και διαδόχου του προφήτη Μωάμεθ.

Από το 2011, ο Ερντογάν έχει επισκεφτεί τη Σομαλία τρεις φορές και η Τουρκία έχει εμπλακεί σε ένα μαζικό πρόγραμμα βοήθειας και ανάπτυξης. Μοιράστηκαν τρόφιμα, φάρμακα, χτίστηκαν σχολεία, νοσοκομεία, κατασκευάστηκαν δρόμοι και άλλα έργα υποδομής. Ακόμα και η αποκομιδή των απορριμάτων στο Μογκαντίσου γινόταν από τον Δήμο της Κωνσταντινούπολης και την τουρκική Ερυθρά Ημισέληνο.

Δόθηκαν υποτροφίες σε 15000 Σομαλούς για σπουδές στην Τουρκία και Σομαλοί αξιωματικοί εκπαιδεύονται στις τουρκικές στρατιωτικές σχολές. Στη χώρα δραστηριοποιούνται επίσης τουρκικές ΜΚΟ. Φυσικά, συνυπάρχουν πάντα και οι επιχειρηματικές δραστηριότητες.

Τουρκική εταιρεία ανέλαβε τον εκσυγχρονισμό και τη λειτουργία του διεθνούς αεροδρομίου του Μογκαντίσου ενώ τουρκική εταιρεία εκσυγχρόνισε και διαχειρίζεται το λιμένα του. Αυτή την εποχή γίνονται διαπραγματεύσεις και με την κυβέρνηση της αποσχισθείσας Σομαλιλάνδης για την απόκτηση του αεροδρομίου της πρωτεύουσας Χαργκέισα. Το 2010 οι τουρκικές εξαγωγές προς τη Σομαλία ήταν μόλις 5,1 εκατομμύρια δολάρια. Το 2016 ανήλθαν στα 123 εκατομμύρια.

Η τουρκική κυβέρνηση επικαλείται ανθρωπιστικούς λόγους, το αίσθημα αδελφοσύνης και τους ιστορικούς δεσμούς ανάμεσα στους δυο ομόθρησκους λαούς και μιλά για ισότιμη συνεργασία όπου και οι δύο πλευρές επωφελούνται. Βέβαια, η Σομαλία διαθέτει επίσης ουράνιο και ανεκμετάλλευτα κοιτάσματα σιδηρομεταλλευμάτων, χαλκού, βωξίτη και φυσικού αερίου ενώ πρόσφατες έρευνες κατέδειξαν και κάτι άλλο: πολλά υποσχόμενα υποθαλάσσια κοιτάσματα πετρελαίου τα οποία μάλιστα θεωρούνται εύκολα στην εξόρυξη.

Όπως προαναφέρθηκε, στις 30 Σεπτεμβρίου ξεκίνησε τη λειτουργία της η τουρκική στρατιωτική βάση εκπαίδευσης στο Μογκαντίσου. Κατασκευάστηκε μέσα σε δύο χρόνια και κόστισε 50 εκατομμύρια δολάρια. Έχει τη δυνατότητα εκπαίδευσης 1500 στρατιωτών και αναμένεται να περάσουν από εκεί 10500 Σομαλοί και άλλοι Αφρικανοί. Στη βάση υπηρετούν 200 Τούρκοι στρατιωτικοί.

Όλη αυτή η τουρκική δραστηριότητα βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στη σχετική ασφάλεια που παρείχαν έως τώρα κυρίως οι 22000 στρατιώτες της AMISOM. Όμως, τον Δεκέμβριο άρχισε η σταδιακή αποχώρησή τους, η οποία θα ολοκληρωθεί το 2020.

Ο σομαλικός εθνικός στρατός είναι ακόμα σε άθλια κατάσταση, παρά τα τεράστια ποσά που έχουν ξοδευτεί από ΗΠΑ, Ευρωπαϊκή Ένωση και Αφρικανική Ένωση. Θεωρητικά, η δύναμή του είναι 26000 άντρες αλλά αρκετοί από αυτούς υπάρχουν μόνο στα χαρτιά ή είναι νεκροί και οι συγγενείς τους συνεχίζουν να εισπράττουν τον μισθό τους – όταν αυτός καταβάλλεται.

Οι μονάδες είναι επανδρωμένες στο 62 % κατά μέσο όρο και το 30 % από αυτούς τους στρατιώτες δεν έχει καν όπλα. Υπάρχουν τρομακτικές ελλείψεις σε τροφή, ιματισμό, οχήματα, τηλεπικοινωνίες, ιατρικό εξοπλισμό ακόμα και σε χαρτί γραφής. Με δυο λόγια, η σομαλική κυβέρνηση δεν είναι σε θέση σήμερα να εξοπλίσει και συντηρήσει το στρατό της.

Με την αναστολή της αμερικανικής βοήθειας λόγω διαφθοράς και την αποχώρηση της AMISOM, ξένοι διπλωμάτες εκφράζουν βάσιμους φόβους ότι η όλη κατάσταση θα ενδυναμώσει ακόμη περισσότερο την Αλ Σαμπάμπ και άλλες τζιχαντιστικές οργανώσεις οδηγώντας την περιοχή σε νέο φαύλο κύκλο βίας και αποσταθεροποίησης.

Η Αλ Σαμπάμπ έχει από καιρό διακηρύξει ότι η Τουρκία είναι εχθρός της. Σύμφωνα με τις υπηρεσίες πληροφοριών, αρχικός στόχος της βομβιστικής επίθεσης του Οκτωβρίου που άφησε πάνω από 500 νεκρούς στο Μογκαντίσου ήταν η τουρκική στρατιωτική βάση.

Θα μπορέσουν άραγε οι Τούρκοι μέσα σε δύο-τρία χρόνια να δημιουργήσουν αξιόμαχο σομαλικό στρατό όταν επί τόσα χρόνια και με δαπάνη εκατομμυρίων δολαρίων δεν το πέτυχαν όλοι οι άλλοι; Εάν ναι, θα εδραιωθούν στη Σομαλία και τα οφέλη τους θα είναι πολλαπλά σε γεωστρατηγικό, διπλωματικό και οικονομικό επίπεδο.

Μήπως όμως αναγκαστούν να στείλουν τελικά σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις για να προασπίσουν τα τουρκικά συμφέροντα και επενδύσεις στηρίζοντας τη σομαλική κυβέρνηση;

Εάν τα πράγματα εξελιχτούν άσχημα, θα επιλέξουν να περιοριστούν ίσως στην σχετικά σταθερή Σομαλιλάνδη και την Πουντλάνδη; Θα εγκαταλείψουν την περιοχή δεχόμενοι τεράστιο πλήγμα στο γόητρό τους και υφιστάμενοι μεγάλη οικονομική ζημία; Θα εμπλακούν ξανά και άλλες χώρες και με ποια ανταλλάγματα; Πολλά τα ερωτήματα και τα πιθανά σενάρια. Το μέλλον θα δείξει εάν και κατά πόσον θα αποδώσει το ρίσκο του Ερντογάν στη Σομαλία.