Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράυερ (μέγας ανθέλληνας)

Ο Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράυερ (Γερμανικά: Jakob Philipp Fallmerayer 10 Δεκεμβρίου 1790, Τιρόλο – 26 Απριλίου 1861, Μόναχο) ήταν Αυστριακός περιηγητής, δημοσιογράφος, πολιτικός και ιστορικός, περισσότερο γνωστός για τις περιηγητικές αφηγήσεις του και τις θεωρίες του σχετικά με τη φυλετική καταγωγή των Νεοελλήνων. 


Στα βιβλία του "Ιστορία της χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους" και "περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων" που γράφτηκαν στη δεκαετία του 1830 διατυπώνει την άποψη πως οι Έλληνες της νεότερης εποχής δεν κατάγονται από την φυλή των αρχαίων Ελλήνων, αλλά προέρχονται από Σλάβους που εισέβαλαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο του Μεσαίωνα και Αλβανούς που εξαπλώθηκαν κατά τον ύστερο Μεσαίωνα και τους νεότερους χρόνους και οι οποίοι αναμίχθηκαν με Ελληνόφωνους,αλλά μη Έλληνες το γένος Βυζαντινούς πρόσφυγες, δημιουργώντας τον λαό των νέων Ελλήνων.

Βίος

Ο Φαλμεράυερ καταγόταν από φτωχούς γονείς και φέρεται ότι κατά την παιδική του ηλικία ήταν βοσκός. Αργότερα φοίτησε στην εκκλησιαστική σχολή του Μπρίξεν και στο Πανεπιστήμιο του Σάλτσμπουργκ, όπου σπούδασε θεολογία, ανατολικές γλώσσες και ιστορία. 

Αργότερα σπούδασε την νομική επιστήμη στο Πανεπιστήμιο του Λάντσχουτ, για να αφοσιωθεί τελικά στην κλασική φιλολογία και τη γλωσσολογία. 

Ολοκληρώνοντας τη στρατιωτική του θητεία στο βαθμό του υπολοχαγού, έμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα στη Γαλλία με το σύνταγμά του, ως δάσκαλος στο Άουγκσμπουργκ.

Αργότερα διετέλεσε καθηγητής στο φιλολογικό λύκειο του Λάντσχουτ.[1]

Από το 1831 έως το 1834 περιηγήθηκε με τον Ρώσο στρατηγό Όστερμαν-Τολστόι την Αίγυπτο, τη Νουβία, την Παλαιστίνη, τη Συρία, τις Σποράδες, τις Κυκλάδες, την ηπειρωτική Ελλάδα - όπου φέρεται ότι συναντήθηκε με τον αρχαιολόγο Κυριάκο Πιττάκη - και αργότερα την Κωνσταντινούπολη.

Το 1835 έγινε μέλος της Ακαδημίας Επιστημών του Μονάχου και το 1836 εγκατέλειψε την πόλη για να περιηγηθεί τη νότια Γαλλία και την Ιταλία με τον φίλο του πλέον Όστερμαν-Τολστόι. 

Στην Ιταλία παρέμεινε τέσσερα χρόνια, συγκεκριμένα στη Γένοβα, και από εκεί επιχείρησε μια δεύτερη περιηγητική εκστρατεία στην Ανατολή, διαπλέοντας τον Δούναβη μέχρι τον Εύξεινο Πόντο και από εκεί στην Τραπεζούντα και την Κωνσταντινούπολη, το Άγιο Όρος, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία.

Στην τρίτη περιήγησή του στην Ανατολή επισκέφθηκε και πάλι την Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία, τη Συρία και την Παλαιστίνη.
Τις περιηγήσεις διέκοψε ο διορισμός του ως τακτικού καθηγητή της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. 

Επιστρέφοντας στο Μόναχο, πέραν της καθηγητικής του ιδιότητας, ο Φαλμεράυερ ασχολήθηκε και με την πολιτική, ως βουλευτής της Γερμανικής Εθνοσυνέλευσης της Φραγκφούρτης. 

Εξαιτίας των δεδηλωμένων αντιμοναρχικών του φρονημάτων εκδιώχθηκε από το Πανεπιστήμιο και αναγκάστηκε να καταφύγει στην Ελβετία. 

Επέστρεψε μόνον, όταν ψηφίστηκε αμνηστευτικός νόμος το 1850 για όλους τους αντιφρονούντες. 

Τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του τα έζησε μακριά από την πολιτική και το πανεπιστήμιο, ασκώντας βιοποριστικά το επάγγελμα του δημοσιογράφου.

Αν και ως ιστορικός δε θεωρείται εξέχων, τα έργα του - μείζονα και ελάσσονα - διακρίνονται για τη λογοτεχνική τους αξία, το κλασικό ύφος και τη γλώσσα τους. 

Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα, ως πηγές έρευνας για τις αφηγήσεις τους, θεωρούνται τα απομνημονεύματά του. 

Ο αντίκτυπος της θεωρίας του για την καταγωγή των Νεοελλήνων ήταν και η γενεσιουργός αιτία της επιστήμης της Λαογραφίας στην Ελλάδα.

Θεωρία περί φυλετικής ασυνέχειας των νεοελλήνων

Η θεωρία του Φαλμεράυερ περί των νεοελλήνων διατυπώθηκε κυρίως στο βιβλίο του "Ιστορία της χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους",όπου-μεταξύ άλλων- συνοψίζει την ιστορία της περιοχής της Ελλάδας από την αρχαιότητα μέχρι και τα τέλη του μεσαίωνα, ενώ λίγα χρόνια μετά κυκλοφόρησε και το βιβλίο "περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων"το οποίο ουσιαστικά ήταν μια απάντηση στους επικριτές του πρώτου βιβλίου συμπληρωμένο με κάποια καινούργια στοιχεία που στήριζαν τη θεωρία του. 

Την εποχή της εμφάνισης της θεωρίας του περί της μη καταγωγής των Νεοελλήνων από τους αρχαίους ξέσπασε μεγάλος θόρυβος τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα, προκαλώντας αρνητικά-εν είδει αντιρρητικής φιλολογίας-αλλά και κάποια θετικά σχόλια . 

Οι Έλληνες λόγιοι προσπάθησαν να αποδείξουν αβάσιμους τους ισχυρισμούς του με συγκριτικές μελέτες της γλώσσας, των ηθών και των εθίμων των Ελλήνων διαχρονικά. 

Αρκετοί Έλληνες λόγιοι δημοσίευσαν έργα, ενώ οι εφημερίδες δημοσίευσαν πολεμικές και γελοιογραφίες εναντίον του. 

Φέρεται ότι διάφοροι ρήτορες τον απαξίωναν σε διαλέξεις, ενώ τα παιδιά τον αποδοκίμαζαν στο δρόμο.[2] Χαρακτηριστικό της ανασφάλειας ή και της εχθρότητας με την οποία αντιμετωπίστηκε η θεωρία του Φαλμεράυερ μέσα στην Ελλάδα είναι ότι τα δύο επίμαχα βιβλία δεν μεταφράστηκαν στα Ελληνικά και δεν κυκλοφόρησαν στην αγορά παρά μόνο κατά τα έτη 2002 και 1984 αντίστοιχα.

Η θεωρία του, αν και για πολλούς κινείται ενίοτε στα όρια της υπερβολής, εμπεριέχει έγκυρα στοιχεία, ιδιαίτερα σε σχέση με την παντελή άρνηση της φυλετικής καθαρότητας.[3]

Σύμφωνα με τις απόψεις του-που στηρίχθηκαν κυρίως σε έργα Βυζαντινών συγγραφέων,ιστορικά στοιχεία και σε αρκετά Σλάβικης προέλευσης τοπωνύμια της Ελλάδας - η φυλή των αρχαίων Ελλήνων εξαφανίστηκε παντελώς εξαιτίας της καθόδου σλαβικών φύλων στην Πελοπόννησο και την υπόλοιπη Ελλάδα μεταξύ του 6ου και του 8ου αιώνα μ.χ.,ενώ αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο να υπάρχουν μόνο κάποια μικρά αρχαιοελληνικά υπολείμματα κατοίκων στην Τσακωνία και στη Μάνη.
Συγκεκριμένα αναφέρει:

Η Ελληνική φυλή έχει τελείως εξολοθρευτή από την Ευρώπη.

Η φυσική ομορφιά, το μεγαλείο του πνεύματος, η απλότητα των συνηθειών, η καλλιτεχνική δημιουργία, οι αθλητικοί αγώνες, οι πόλεις, τα χωριά, το μεγαλείο των μνημείων και των αρχαίων ναών, ακόμα και το όνομα του λαού, έχουν εξαφανισθή από την Ελλάδα

Για τον Φαλμεράυερ, πρόγονοι των συγχρόνων Ελλήνων είναι οι Σλάβοι, κατά κύριο λόγο, και οι Αλβανοί που μετανάστευσαν στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, εξαφανίζοντας την ελληνική φυλή, με αποτέλεσμα οι σύγχρονοι Έλληνες να αποτελούν στην ουσία μια Σλαβική φυλή αναμεμειγμένη με Αλβανούς και Ελληνόφωνους Βυζαντινούς πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία,τον Βόσπορο,τη Θράκη κλπ.:

Ούτε μία απλή σταγόνα αίματος, γνησίου ελληνικού αίματος, δεν τρέχει στις φλέβες των χριστιανών κατοίκων της σημερινής Ελλάδας.

Μια τρομερή καταιγίδα διασκόρπισε έως την πιο απόμακρη γωνιά της Πελοποννήσου μια νέα φυλή, συγγενή προς την μεγάλη φυλή των Σλάβων.

Οι Σκύθες-Σλάβοι, οι Ιλλυριοί-Αρβανίτες, οι συγγενικοί με τους Σέρβους και τους Βουλγάρους λαοί, είναι εκείνοι που τώρα ονομάζουμε Έλληνες.

Ένας λαός με σλαβικά χαρακτηριστικά , τοξοειδείς βλεφαρίδες και σκληρά χαρακτηριστικά Αλβανών βοσκών του βουνού, που φυσικά δεν προέρχεται από το αίμα του Νάρκισσου, του Αλκιβιάδη και του Αντίνοου.

Μόνο μια δυνατή ρομαντική φαντασία μπορεί να ονειρεύεται ακόμα μια αναγέννηση των αρχαίων Ελλήνων

Η θεωρία έχει την βάση της στην αναστροφή της εξιδανικευμένης εικόνας που κατασκεύασαν οι Ευρωπαίοι για τους σύγχρονους Έλληνες. 

Η σκληρή πραγματικότητα της Ελλάδας στη συγκεκριμένη περίοδο ήταν η εικόνα της εξαθλίωσης και της προσαρμογής στα "βάρβαρα", κατά τους Ευρωπαίους διανοούμενους, ήθη της Ανατολής. 

Στο βαθμό που οι σύγχρονοι Έλληνες διέψευδαν τις προσδοκίες των ρομαντικών φιλελλήνων, άρχισε σταδιακά να αμφισβητείται και η ίδια τους η ταυτότητα, δηλαδή η αρχαιοελληνική καταγωγή, πάνω στην οποία αυτοί θεμελίωσαν τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και την επανάστασή τους.[4]

Ένα διπλό στρώμα από ερείπια και ο βόρβορος δύο νέων και διαφορετικών λαών σκεπάζει τους τάφους των αρχαίων Ελλήνων.

Τα αθάνατα έργα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και μερικά ερείπια, που βρίσκονται στην Ελλάδα, αποτελούν τώρα την μόνη απόδειξη πως πριν από πολλά χρόνια υπήρχε ένας λαός σαν τους Έλληνες

Σύμφωνα με τις απόψεις του Φαλμεράυερ, ο εκσλαβισμός και ο εξαλβανισμός περιοχών της ελλαδικής επικράτειας νόθευσε και εξαφάνισε μέσω της φυλετικής επιμειξίας την αρχαιοελληνική φυλή και τον πολιτισμό της.

Σύμφωνα με το επιχείρημα της φυλετικά ανόθευτης ιστορικής κοινότητας (χαρακτηριστικό της ρομαντικής ιστοριογραφίας), οι σύγχρονοι Έλληνες δεν είναι γνήσιοι απόγονοι των αρχαίων και συνεπώς δεν είναι ορθό να αντιμετωπίζονται ως τέτοιοι.

Τη δε Ελληνική γλώσσα που μιλούν οι νεοέλληνες την εξηγεί ως ένα κατάλοιπο της βυζαντινής κυριαρχίας επάνω στους Σλάβικους πληθυσμούς κατά τον μεσαίωνα,αλλά και αποτέλεσμα προσφυγικών κυμάτων από ελληνόφωνες περιοχές της ανατολής κατά την ίδια περίοδο και αυτό το στηρίζει με το επιχείρημα πως η νεοελληνική γλώσσα δεν είναι αρχαϊζουσα,αλλά βυζαντινής χροιάς.

Η άποψή του προκάλεσε σημαντική κρίση στη σχέση που δημιούργησαν οι σύγχρονοι Έλληνες με την ταυτότητά τους, το παρελθόν και την ιστορία τους.

Η αμφισβήτηση της καταγωγής από τους αρχαίους προγόνους έθεσε ζήτημα επαναπροσδιορισμού της εθνικής ταυτότητας.

Το ζήτημα της ιδιαιτερότητας και μοναδικότητας του ελληνικού έθνους τέθηκε υπό καθεστώς επαναδιαπραγμάτευσης.[5]

Οι ιστορικοί που έγραψαν προκειμένου να αντικρούσουν τη θεωρία του υποστηρίζουν πως ο Φαλμεράυερ παρερμήνευσε χωρία Βυζαντινών ιστορικών.

Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος υπήρξε από τους πιο σημαντικόυς Έλληνες ιστορικόυς οπού έλεγξε ως εσφαλμένη τη θεωρία του Αυστριακού μέσα απο την μελέτη του περί της εποίκισης των Σλάβων στην Πελοπόννησο [6]

Το ζήτημα της καταγωγής των σύγχρονων Ελλήνων τέθηκε, ως ήταν φυσικό, στο επίκεντρο της έρευνας της ελληνικής και ξένης ιστοριογραφίας της περιόδου, σαφώς επηρεασμένης από το ρομαντικό ιστορισμό.

Το πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε αυτός ο προσδιορισμός ήταν καθαρά πολιτισμικό.

Εφόσον ο ελληνικός πολιτισμός επιβιώνει ιστορικά, είναι διαχρονικός, ενιαίος και μοναδικός, καθώς παρουσιάζεται σε όλη την διάρκεια της ιστορικής του πορείας να έχει αφομοιωτικές δυνατότητες των εξωγενών στοιχείων, διατηρώντας τον πυρήνα της ταυτότητάς του. 

Αυτή ήταν η βασική ιδέα, μέσω της οποίας επιχειρήθηκε η αποκατάσταση της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού έθνους ανά τους αιώνες και συνεπώς η αντίκρουση της θεωρίας Φαλμεράυερ.[7]

Το αποτέλεσμα ήταν οτι οι θεωρίες του Φαλμεράυερ απορρίφθηκαν ως υποκειμενικές και αντιεπιστημονικές από την Βαυαρική Ακαδημία Επιστημών και Κλασικών Μελετών, ενώ ο ίδιος δέχτηκε επικρίσεις και από αρκετούς Ευρωπαίους ιστορικούς.

Για πολλούς από τους επικριτές του Φαλμεράυερ στην Ελλάδα το έργο του ήταν βαθιά ιδεολογικό και οδηγούμενο από πολιτικά κίνητρα και φιλοδοξίες καθώς υπό τον φόβο της Ρωσικής επέκτασης στη Μεσόγειο, ήθελε μια ισχυρή Οθωμανική Αυτοκρατορία[8], ωστόσο τα δύο επίμαχα βιβλία γράφτηκαν μετά την Ελληνική επανάσταση και τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους.

Kατά τη διάρκεια της Κατοχής της Ελλάδας από τον Άξονα (1941-1944) οι απόψεις του Φαλμεράυερ ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στους ναζιστικούς κύκλους και τις χρησιμοποίησαν ως δικαιολογία για τα αποτρόπαια εγκλήματα που διέπραξαν στην Ελλάδα. 

Μάλιστα για αυτόν τον σκοπό ήταν απαραίτητο να πειστούν οι μορφωμένοι στην κλασική παιδεία αξιωματικοί του Γερμανικού Στρατού ότι οι σύγχρονοι κάτοικοι της Ελλάδας δεν είχαν ουδεμία σχέση με την Αρχαία Ελλάδα για να μπορέσουν να προβούν πιο ευκόλα σε βιαιοπραγίες και δολοφονίες κατά του Ελληνικού λαού.[9] 

Επίσης σημειώθηκαν και περιπτώσεις που ναζί ερευνητές πραγματοποίησαν έρευνες κατά τη διάρκεια της Κατοχής για τον ίδιο σκοπό.[10]

Εργογραφία

• 1827: Geschichte des Kaisertums von Trapezunt (Ιστορία της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας) (Μόναχο).

• 1830: Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters. Teil 1: Untergang der peloponnesischen Hellenen und Wiederbevölkerung des leeren Bodens durch slavische Volksstämme (Ιστορία της χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους. Μέρος πρώτο: Παρακμή των Ελλήνων της Πελοποννήσου και επανακατοίκηση της κενής γης από Σλαβικούς λαούς) (Στουτγάρδη).

• 1835: Welchen Einfluß hatte die Besetzung Griechenlands durch die Slawen auf das Schicksal der Stadt Athen und der Landschaft Attika? Oder nähere Begründung der im ersten Bande der Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters aufgestellten Lehre über die Enstehung der heutigen Griechen (Ποια ήταν η επίδραση της κατοχής της Ελλάδας από τους Σλάβους στην πόλη των Αθηνών και τα περίχωρα της Αττικής;

• Ή, μια λεπτομερέστερη ερμηνεία της θεωρίας περί της προέλευσης των σημερινών Ελλήνων που προτάθηκε στον πρώτο τόμο, στο Ιστορία της χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους ) (Στουτγάρδη). ― ελλην.μετάφρ.Κ.Ρωμανού με τίτλο Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων ("Νεφέλη, 1984")

• 1836: Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters. Teil 2: Morea, durch innere Kriege zwischen Franken und Byzantinern verwüstet und von albanischen Colonisten überschwemmt, wird endlich von den Türken erobert. Von 1250-1500 nach Christus (Μέρος δεύτερο: Ο Μωρηάς, ερημωμένος από εσωτερικούς πολέμους μεταξύ των Φράγκων και των Βυζαντινών και επανοικημένος από Αλβανούς αποικιστές, κατακτάται τελικά από τους Τούρκους. Από το 1250 έως το 1500) (Τύμπινγκεν).

• 1843-44: Originalfragmente, Chroniken, Inschriften und anderes Material zur Geschichte des Kaisertums Trapezunt (Original fragments, chronicles, inscriptions, and other material on the history of the Empire of Trebizond) (Abhandlungen der Historischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Bd. 3, Abt. 3, pp. 1–159 and Bd. 4, Abt. 1, pp. 1–108).

• 1845: Fragmente aus dem Orient (Αποσπάσματα από την Ανατολή) [2 Τόμοι] (Στουτγάρδη). Διαθέσιμο online

• 1852: Denkschrift über Golgotha und das Heilig-Grab: Der Evangelist Johannes, der jüdische Geschichtsschreiber Flavius Josephus und die Gottesgelehrtheit des Orients (Στοχασμοί περί του Γολγοθά και του Αγίου Τάφου: Ιωάννης ο Ευαγγελιστής, ο Ιουδαίος ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος και η θεία πολυμάθεια της Ανατολής) (Abhandlungen der Historischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Bd. 6, Abt. 3, 643-88).

• 1853: Das Tote Meer (Η Νεκρά Θάλασσα) (Abhandlungen der Historischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Bd. 7, Abt. 1, σσ. 39-144).

• 1857: Das albanesische Element in Griechenland. Abt. 1: Über Ursprung und Altertum der Albanesen (Το αλβανικό στοιχείο στην Ελλάδα. Μέρος πρώτον: Περί της καταγωγής και της αρχαιότητος των Αλβανών.) (Abhandlungen der Historischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Bd. 8, Abt. 2, σσ. 417-87).

• 1860-61: Das albanesische Element in Griechenland. Abt. 2 und 3: Was man über die Taten und Schicksale des albanesischen Volkes von seinem ersten Auftreten in der Geschichte bis zu seiner Unterjochung durch die Türken nach dem Tode Skander-Bergs mit Sicherheit wissen kann. (Pts. 2 and 3: What can be known with certainty about the deeds and fate of the Albanian people from their first appearance in history until their subjugation by the Turks after the death of Skanderberg.) (Abhandlungen der Historischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Bd. 8, Abt. 3, pp. 657–736 and Bd. 9, Abt. 1, pp. 3–110).

• 1861: G.M. Thomas, ed., Gesammelte Werke. Bd. 1: Neue Fragmente aus dem Orient. Bd. 2: Politische und kulturhistorische Aufsätze. Bd. 3: Kritische Versuche. (Collected works. V. 1: New fragments from the Orient. V. 2: Political and cultural-historical essays. V. 3: Critical essays.) (Leipzig). Available online

• 1877: G.M. Thomas, ed., Fragmente aus dem Orient (2nd edition, Stuttgart).

• 1913: H. Feigl and E. Molden, eds., Schriften und Tagebücher: Fragmente aus dem Orient. Neue Fragmente. Politisch-historische Aufsätze — Tagebücher (in Auswahl) (Writings and diaries: Fragments from the Orient, New fragments, Political-historical essays — Selections from the diaries) (Munich and Leipzig).

• 1943: E. Mika, ed., Byzanz und das Abendland: Ausgewählte Schriften (Byzantium and the West: selected writings) (Vienna).

• 1949: F. Dölger, ed., Hagion Oros oder der Heilige Berg Athos (Hagion Oros, or, the Holy Mount Athos) (Vienna).

• 1963: H. Reidt, ed., Fragmente aus dem Orient (Munich).

• 1978: F.H. Riedl, ed., Hagion Oros oder der Heilige Berg Athos (Bozen). ISBN 88-7014-008-3

• 1978: A. Kollautz, ed., Antrittsvolesung über Unversalgeschichte, gehalten zu Landshut am 20. November 1862 (Inaugural lecture on universal history, held at Landshut on November 20, 1862) (Der Schlern 52, pp. 123–39).

• 1980: Geschichte des Kaisertums von Trapezunt (reprint of 1827 edition) (Hildesheim). ISBN 3-487-00585-9

• 1984: E. Thurnher, ed., Reden und Vorreden (Speeches and Forewords) (Salzburg and Munich). ISBN 3-7025-0198-3

• 1990: E. Thurnher, ed., Europa zwischen Rom und Byzanz (Europe between Rome and Byzantium) (Bozen). ISBN 88-7014-576-X

• 2002: E. Hastaba, ed., Der Heilige Berg Athos (Bozen). ISBN 88-7283-174-1

• 2003: N. Nepravishta, tr., Elementi shqiptar në Greqi (Albanian translation of Das albanesische Element in Griechenland) (Tirana). ISBN 99927-950-0-X

• 2007: Fragmente aus dem Orient (Bozen). ISBN 88-7283-254-3

πηγη